2. Historia instytucji politycznych w państwach liberalnych i demokratycznych, Historia instytucji politycznych. Karol Chylak 2010

2. Historia instytucji ...

2. Historia instytucji politycznych w państwach liberalnych i demokratycznych, Historia instytucji ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Historia instytucji politycznych w państwach
liberalnych i demokratycznych
1. Instytucje polityczne w państwie liberalnym
1.1. Uwagi wstępne
1.2. Instytucje polityczne liberalnej Anglii
1.3. Instytucje polityczne Stanów Zjednoczonych
1.4. Instytucje polityczne rewolucyjnej Francji
2. Państwo demokratyczne
2.1. Uwagi wstępne
2.2. Demokratyzacja instytucji politycznych w Anglii
2.3. Polityczne instytucje demokratycznych republik francuskich
2.4. Demokratyzacja instytucji politycznych w Stanach Zjednoczonych
Bibliograﬁa
1. Instytucje polityczne
w państwie liberalnym
1.1. Uwagi wstępne
W koncepcji państwa liberalnego odnajdziemy przede wszystkim odwołanie do
Arystotelesowskiego złotego środka, który odrzuca zarówno ‘tyranię motłochu’
(demokrację), jak i ‘tyranię z góry’ (despotyzm), by powierzyć władzę warstwie
średniej: ludziom zamożnym i wykształconym.
Intelektualną kolebką liberalnego państwa było oświecenie. Wielkie znaczenie
miała teoria umowy społecznej. Jej twórca, Hugo de Groot (Grotius), kwestiono-
wał absolutną zasadę
rex est lex
i proponował jej zamianę na
lex est rex
. Indywidu-
alizm, uznający państwo za agregat jednostek, niedowierzający, że może ono mieć
inne cele i interesy niż pojedyncza osoba, wyznaczył mu różne od dotychczaso-
wych zadania. Państwo stało się „nocnym stróżem” zaspokajającym ważne potrze-
by obywateli, chroniącym ich wolność i własność — i temu też miały służyć jego
instytucje polityczne.
Rola państwa została ograniczona, a na pierwszy plan wysunęła się wolność jed-
nostki (co ważne, jednostki posługującej się rozumem) oraz jej swoboda w podej-
mowaniu aktywności gospodarczej, politycznej czy religĳnej. Jak twierdził John
Locke, „gdybyśmy nie mieli wolności, rozum na nic by się nie przydał; bez rozumu
natomiast wolność nie miałaby znaczenia” (Locke, 1992: 166). W jego koncepcji
na czoło wysuwa się władza ustawodawcza, władza pochodząca od społeczeństwa
i posiadająca jego kompetencje. Jednak także władza wykonawcza nie jest już sa-
mowładna, bowiem jej źródłem jest wola umówionych jednostek.
Uważano, że warstwa średnia, która przejmuje stery, potraﬁzagwarantowaćjedno-
cześnie i wolność, i społeczny ład. Stąd państwo poprzez liczne cenzusy wyborcze
(głównie majątkowe) traﬁałowręceskromnej,aczzamożnejizwykledobrzewy-
kształconej grupy. Poszczególne instytucje polityczne charakterystyczne dla nowej
formuły państwa z reguły były obsadzane osobami ze wspomnianej grupy.
W tym okresie upowszechniła się idea konstytucji, gwarantującej jednostkom pra-
wa i wprowadzającej liberalne zasady ustroju politycznego. Konstytucji, która cza-
sami, jak we Francji, burzyła stare instytucje polityczne i kreowała nowe; a czasem,
jak w Wielkiej Brytanii, modernizowała, ustalała podział władz oraz struktury i re-
lacje między poszczególnymi organami państwa.
Ważnym elementem kształtowania się państwa liberalnego był proces powstawa-
nia partii politycznych. Podział władzy i wzrost siły legislatywy wymuszał budowę
tych instytucji. Pierwsze partie były organizacjami elitarnymi, skupiającymi wąskie
grupy osób, sztaby przywódcze czy frakcje parlamentarne. Nie musiały zabiegać
o głosy społeczeństwa, bowiem zasady państwa liberalnego niejako gwarantowały
im udział we władzy. Z tego powodu nie rozbudowywały się instytucjonalnie.
2
W oparciu o powyższe koncepcje powstawały nowe bądź ewoluowały stare insty-
tucje polityczne. Państwa przyjmowały różne ustroje, np. Wielka Brytania stanowi-
ła monarchię parlamentarną, Stany Zjednoczone — republikę prezydencką, a Fran-
cja — monarchię konstytucyjną z silną pozycją króla.
Choć ze względu na uwarunkowania historyczne, geograﬁczneczyspołeczneinsty-
tucje polityczne w poszczególnych krajach różniły się między sobą, wszędzie opie-
rały się na podobnych zasadach.
1.2. Instytucje polityczne liberalnej Anglii
1
1
Królestwo Anglii po unii
ze Szkocją w 1707 r. przy-
jęło nazwę Królestwa Wiel-
kiej Brytanii.
Rozwój gospodarczy Wysp Brytyjskich, jaki miał miejsce w XVII w., doprowadził
do istotnych przeobrażeń społecznych. Feudalna stratyﬁkacjaspołecznazostałana-
ruszona przez wzrost znaczenia nowych grup społecznych: mieszczaństwa i gentry.
Stare siły z wolna zaczęły tracić autorytet polityczny. Istotna była także skompli-
kowana sytuacja religĳna—kościelnesporynieograniczałysięjużtylkodorywa-
lizacji rzymskich katolików i wyznawców anglikanizmu. W łonie tego ostatniego
pojawiały się bowiem coraz to nowe grupy, a wśród nich najsilniejsza — purytanie.
W tym czasie berło dzierżyła szkocka dynastia Stuartów. Stuartowie, zapatrzeni
w sąsiada zza kanału La Manche, nieumiejętnie prowadzili politykę zagraniczna
i nie potraﬁlizapanowaćnadsytuacjąwkraju.
W połowie XVII w. w Anglii rozpoczęła się rewolucja, która początkowo była nie-
zwykle krwawa. Wykreowała autokratów, takich jak choćby Oliver Cromwell.
Choć jej twórcy powracali do ustroju monarchicznego, rozpoczęła ona jednak pro-
ces zmian, który wywarł wielki wpływ na ewolucje systemów politycznych nie tyl-
ko na Wyspach Brytyjskich, ale i na całym świecie. Sytuacja w Anglii uspokoiła się
po tzw. wspaniałej rewolucji. Tron objął wówczas Wilhelm II Orański. Rozpoczął
się proces przemian państwa i instytucji politycznych w kierunku liberalnym.
3
Dzięki prawu dyspensy
król mógł, nie negując obo-
wiązywania jakiegoś prawa,
wstrzymać jego stosowanie
w pewnym przypadku bądź
też dla pewnych osób.
Pozycja
króla
w Anglii znacznie osłabła. Próby przywrócenia absolutyzmu przez
Karola II (1660–1685), a później Jakuba II (1689–1694) poprzez stosowanie prawa
dyspensy
2
lub suspensy
3
spełzły na niczym. Znalazło to swój wyraz w kilku aktach.
Wśród nich istotne były:
1. Petycja o prawach (
Petition of Right
) z 1628 r. Przyjęta przez Karola I (1625–
–1649) petycja mówiła, iż:
— nowe podatki i inne opłaty mogły być wydane jedynie na podstawie ustawy
parlamentu,
— nie można było uwięzić nikogo bez podstawy prawnej,
— w czasie pokoju nie mogły funkcjonować sądy wojenne,
— nie można było kwaterować żołnierzy w prywatnych domach.
2. Ustawy z początku rewolucji z 1641 r. Chodzi tu o ustawy:
— o trzechleciu (15.02.1641 r.),
— o ograniczeniu możliwości rozwiązania lub odroczenia parlamentu
(11.05.1641 r.),
— o zniesieniu Sądu Izby Gwiaździstej (5.07.1641 r.),
— o zniesieniu Sądu Wysokiej Komisji (5.07.1641 r.),
— tzw. Wielką Remonstrancję (22.11.1641 r.).
3. Ustawa o wolności osobistej z 1679 r. (
Habeas Corpus Act
).
Habeas Corpus
Act
, czyli
Ustawa o lepszym zabezpieczeniu wolności poddanego i zapobieże-
niu zamknięciu w więzieniu w krajach zamorskich
miała na celu zapobiegnięcie
stosowanej przez króla i jego urzędników praktyce osadzania w więzieniach
4
Suspensa polegała na
możliwości zawieszenia
przez króla obowiązywania
jakiegoś prawa w stosunku
do wszystkich osób.
3
przeciwników politycznych. Aresztowany musiał być od tej pory dostarczony do
sądu, który wydawał writ z podaniem powodów zatrzymania.
Podstawowym aktem była jednak deklaracja przedłożona w 1689 r. nowemu kró-
lowi, Wilhelmowi III Orańskiemu, uchwalona następnie przez parlament jako
Bill
of Rights
. Dzięki niej znacznie ograniczono władzę królewską na rzecz parlamentu.
Zabroniono wówczas królowi stosowania dyspensy bądź suspensy, a zgody parla-
mentu wymagało:
— ściąganie podatków,
— utrzymywanie stałej armii w czasie pokoju,
— stanowienie ustaw.
Dodatkowo każdy akt króla wymagał kontrasygnaty właściwego ministra. Uchwa-
lony przez parlament
Bill of Rights
, w 1690 r. został poszerzony o nakaz potępie-
nia przez każdego monarchę dogmatu katolików o przeistoczeniu. Zakazano także
władcy oraz jego małżonce wyznawania wiary katolickiej. W ten sposób król zo-
stał pozbawiony wyłączności ustawodawczej. Inicjatywa ustawodawcza i legislaty-
wa stała się prerogatywą króla i parlamentu — bez ich wspólnej zgody nie mogła
być uchwalona żadna ustawa.
Kompetencje monarchy wkrótce po raz kolejny zostały ograniczone. Wprowadzo-
na w 1701 r. ustawa sukcesyjna (
Act of Setttlement
) stanowiła powtórzenie kilku po-
stanowień
Bill of Rights
oraz zakazywała królowi opuszczania kraju bez zgody par-
lamentu (zostało to zniesione już w 1714 r., nowo wstępujący król należał bowiem
do dynastii hanowerskiej) oraz łączenia urzędów, czyli
incompatibilitas
4
. Znacznie
ograniczono uprawnienia króla w dziedzinie sądowniczej, m.in. zakazano mu usu-
wania niewygodnych sędziów. Takie prawo posiadał jedynie parlament — decyzja
musiała być podjęta przez obie izby.
4
Zakaz łączenia członko-
stwa w Izbie Gmin z pia-
stowaniem urzędu królew-
skiego lub otrzymywaniem
pensji od króla.
Król miał coraz mniej do powiedzenia także w dziedzinie ﬁnansowej.W1760r.,czy-
li w momencie wstąpienia na tron Jerzego III (1760–1720), zobowiązano monarchę
do przekazania dóbr królewskich w zarząd skarbu państwa. Od tej pory król utrzy-
mywał się i opłacał m.in. niektórych urzędników cywilnych, przedstawicieli dyplo-
macji czy sędziów z kwot przyznawanych i wpłacanych na listę cywilną
5
. W związku
z tym, że wydatki te chronicznie się nie bilansowały, władca był zmuszony zwracać
się do parlamentu o uchwalenie podatków, co osłabiało jego pozycję.
5
Tzw. listy cywilne na upo-
sażenie króla na początku
XIX w. były wprowadzo-
ne w konstytucjach wie-
lu państw. Listę cywilną
uchwalano co rok lub na
cały okres panowania.
Królowi pozostawiono natomiast prawo weta. Jednak w związku z tym, że w prak-
tyce nie było stosowane (ostatni raz weta użyła królowa Anna w 1707 r.) i ono
z czasem zanikło. Położono też kres istniejącemu od połowy XIII w. sporowi
o kwestię stosunku króla do prawa. Król został nim związany, a nadrzędna wobec
prawa pozycja władcy zdezaktualizowała się. Mimo prób ograniczenia swobodne-
go prawa do nadawania tytułu lorda (projekt
Peerage Bill
z 1714 r.), król utrzymał
to uprawnienie.
6
Ogólna liczba posłów wy-
nosiła 558: 104 — hrabstwa
Anglii i Walii, 30 — hrab-
stwa Szkocji, 405 — miasta
angielskie i walĳskie,
15 — miasta szkockie, 4 —
uniwersytety: Cambrige
i Oxford).
Angielski parlament
był dwuizbowy. Izba wyższa po unii ze Szkocją (1707 r.) posze-
rzyła się o 16 członków wybieranych przez ogół szkockich lordów na jedną kaden-
cji. Izba niższa utrzymała swój skład — tworzyły ją osoby rekrutujące się z hrabstw
i miast
6
. Obowiązywał
cenzus majątkowy
. W hrabstwach czynne prawo wyborcze
mieli posiadacze (także dożywotni dzierżawcy) dóbr ziemskich z dochodem rocz-
nym równym 40 szylingów, bierne zaś — z dochodem wynoszącym co najmniej
300 funtów. Wybory odbywające się w zgromadzeniach hrabstw przeprowadzał
szeryf. W miastach kwestia czynnego prawa wyborczego nie była unormowana, co
w praktyce oznaczało zawężenie go do kilkunastu bądź kilkudziesięciu osób, zwy-
kle członków zarządu miasta
7
.
7
W dwunastu miastach
istniało zbliżone do po-
wszechnego prawo wybor-
cze dla mężczyzn płacących
podatki. W niektórych mia-
stach prawo to ograniczone
było do członków cechów.
W 1762 r. zaprowadzono
ustawowy warunek posia-
dania przynajmniej roczne-
go obywatelstwa w mieście.
Bierne prawo wyborcze od 1710 r. przysługiwało mieszkańcom miast posiadają-
cym nieruchomość ziemską przynoszącą roczny dochód w wysokości 300 funtów.
4
Istniał również
cenzus wieku
; zarówno wyborcy, jak i posłowie musieli mieć ukoń-
czone 21 lat. Od 1768 r. istniał obowiązek złożenia przez posła deklaracji o potę-
pieniu dogmatu o przeistoczeniu (co eliminowało katolików) oraz wykazania się
angielskim pochodzeniem.
Aby przeciwstawić się stosowanej za czasów Stuartów praktyce przedłużania ka-
dencji parlamentu, w 1694 r. ustalono kadencję na 3 lata i obowiązek zebrania
się przynajmniej raz w jej czasie (w praktyce parlament zwoływany był co rok).
W 1714 r. wydłużono kadencję do 7 lat (
The Septennial Act
) — utrzymało się to do
1911 r. Parlament mógł zostać rozwiązany przed upływem kadencji
8
.
8
Automatyczne rozwiąza-
nie parlamentu następo-
wało z chwilą śmierci kró-
la. W 1695 r. ustalono, iż
parlament będzie obrado-
wał jeszcze 6 miesięcy po
zgonie monarchy, chyba że
nowy władca go rozwiąże.
Uzależnienie kadencji par-
lamentu od życia monarchy
zniesiono w 1867 r.
Zasadniczą prerogatywą parlamentu było stanowienie ustaw podatkowych oraz,
od 1721 r., określanie liczebności armii. Dodatkowo utrzymał się
impeachment
. To
istniejące od XIV w. prawo parlamentu do pociągnięcia do odpowiedzialności do-
radcy królewskiego zostało rozciągnięte na ministrów. Sankcję stanowiła odmowa
zaufania ze strony parlamentu.
Tajna Rada, za czasów Tudorów będąca silnym narzędziem władzy absolutnej, po
rewolucji znacznie osłabła. Już Stuartowie starali się tworzyć wokół siebie ściślejszy
krąg ministrów, członków Rady, z którymi król prowadził w swoim gabinecie na-
rady. Za czasów panowania Wilhelma III z Tajnej Rady wyodrębniła się
Rada Gabi-
netowa
, czyli gremium kilku doradców, złożone z głównych ministrów, odbywające
narady w gabinecie królewskim, od czego zresztą pochodzi nazwa. Od 1695 r. za
radą lorda Sunderlanda, król, aby zapewnić sobie zgodność poglądów z parlamen-
tem, zaczął powoływać swoich doradców z partii, która stanowiła większość w par-
lamencie. Z czasem też ukształtowała się instytucja
pierwszego ministra
. Początko-
wo Radzie Gabinetowej przewodniczył monarcha, jednak od czasu wstąpienia na
tron Jerzego I
9
(1714–1727) przewodnictwo przejął jeden z ministrów, a członków
Rady Gabinetowej zaczęła wyłaniać partia, która miała większość w parlamencie.
Stopniowo ukształtowała się również solidarna odpowiedzialność gabinetu przed
parlamentem. W 1711 r. w Izbie Lordów powiedziano, że ministrowie są odpo-
wiedzialni solidarnie. Pogląd ten został wprowadzony jako obowiązująca zasada
w 1782 r. Z czasem ustalił się również zwyczaj, że gabinet ustępuje z chwilą utraty
większości w parlamencie
10
.
9
Dwaj pierwsi władcy z dy-
nastii hanowerskiej, Jerzy I
(nie znał języka angielskie-
go i porozumiewał się ze
swoimi doradcami po ła-
cinie bądź poprzez tłuma-
cza) i Jerzy II, byli bardziej
związani z Hanowerem niż
z monarchią brytyjską.
Wzrastająca pozycja parlamentu i podział władz sprzyjał powstawaniu
partii poli-
tycznych
. Pierwsze brytyjskie partie polityczne miały charakter elitarny. Sprzyjał
temu przede wszystkim system wyborczy, który nie wymagał zabiegania o głosy
licznego elektoratu i budowania silnych struktur organizacyjnych. W końcowym
okresie panowania Stuartów pojawiły się w parlamencie angielskim dwa stronnic-
twa, wigowie i torysi, które po wspaniałej rewolucji znacznie się umocniły.
10
Pod koniec XVIII w.
ustaliła się praktyka, że je-
śli gabinet powołany przez
króla nie ma większości
w parlamencie, parlament
zostaje rozwiązany i za-
rządzane są nowe wybory.
Pierwszy taki przypadek
miał miejsce w 1784 r., kie-
dy gabinet utworzony przez
Pitta Młodszego spotkał się
z opozycją w Izbie Gmin.
Wigowie byli silnie związani z dworem i dynastią hanowerską, posiadali poparcie
wielkich właścicieli ziemskich i bogatych kupców. Torysi byli zaś nieco zdystanso-
wani od dworu, dysponowali względami średniego ziemiaństwa i duchowieństwa
anglikańskiego. Różnice istniejące między obiema partiami nie były jednak na tyle
silne, żeby tworzyć zamknięte kręgi — częste było przechodzenie z jednej strony
na drugą. Stronnictwa funkcjonowały raczej jako koterie wpływowych rodzin sku-
pionych wokół określonego przywódcy politycznego.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Linki

: 2010.09 Szkoła konstruktorów klasa III, Elektronika, Szkoła konstruktorów, Szkola konstruktorow klasa III

: 2010 AON - Bibliografia publikacji pracowników w 2008r, 002-05 WOJSKO POLSKIE OD 01.01.1990, AON - Bibliografia publikacji pracowników